Son birkaç gündür gazetelere yansıyan haberlere bakılırsa, geçtiğimiz şubat ayında iptal edilen EMASYA (Emniyet, Asayiş, Yardımlaşma. Protokolü) 6. Kolordu Komutanlığı'nca yeniden hayata geçirilmek istenmektedir.
Burada dikkati çeken önemli bir ayrıntı da, şu an 6. Kolordu Komutanlığı görevini yürüten Korgeneral Mehmet Eröz'ün, yaklaşık dokuz ay önce EMASYA Protokolü'nün kaldırılmasına yönelik yapılan protokolde de imzası bulunması.
Korgeneral Mehmet Eröz, "Buna nasıl cesaret ediyor?" sorusu kadar, onun "Buna cesaret etmesini sağlayan hukuki düzenlemeler neler?" sorusu da önemli bir soru bizce. Zira İl İdaresi Kanunu'nun ilgili maddesine dikkatli bir şekilde bakan sıradan biri bile, bu düzenlemenin askerî vesayet anlayışını yansıtan bir şekilde yazıldığını görecektir. Şu halde, yapılacak en acil işlerden biri, söz konusu kanundaki bu düzenlemeyi de gözden geçirmek olacaktır.
İller ve İl İdaresi Kanunu gözden geçirilmelidir
Anayasa'nın 123. maddesine göre, "İdarenin kuruluş ve görevleri, merkezden yönetim ve yerinden yönetim esaslarına dayanır". Buna göre, merkezî idarenin teşkilâtlanmasında, "Türkiye, merkezî idare kuruluşu bakımından, coğrafya durumuna, ekonomik şartlara ve kamu hizmetlerinin gereklerine göre, illere; iller de diğer kademeli bölümlere ayrılır" ilkesi takip edilecektir. Buradaki diğer kademelerle, ilçe ve bucaklar kastedilmektedir. Ama bucaklar, işlevini büyük ölçüde yitirdiğinden bu çerçevede sadece ilçeleri dikkate almak doğru olacaktır. Ayrıca, illerin idaresinde "yetki genişliği" esas alınacaktır, yani illerin idarecisi konumundaki valiler, bazı konularda merkez adına ama her seferinde merkeze danışmaksızın kararlar alma ve uygulama yetkisine sahip olacaktır. İşte bu yüzden, valilerin, hükümetin uygun gördüğü kişiler arasından seçilmesi önem kazanmaktadır. Bir bakıma hükümet, kendisi adına taşrada karar alacak olan en üst merkezî hükümet temsilcisini atamış olmaktadır.
İllerin idaresini deruhte eden valilerle ilgili en önemli düzenleme, hiç kuşkusuz, EMASYA Protokolü tartışılırken dayanak olarak gösterilen İl İdaresi Kanunu'dur. Bu kanunda askerî vesayeti çağrıştıran çok sayıda hükümden söz etmek mümkündür. Örneğin, kanunun 4. maddesinin son fıkrasına göre, "İl genel idaresinin başı ve mercii validir" ama "Hâkimler Kanunu ile İcra ve İflas Kanunu'nda yazılı yargıç, cumhuriyet savcısı ve yargıç sınıfında bulunanlarla bu kanunlarda yazılı adalet memurları, askerî birlikler, askerî fabrika ve müesseseler, askerlik daire ve şubeleri bu madde hükmünden müstesnadır". Yine, aynı kanunun 9. maddesinde, "Vali, dördüncü maddenin son fıkrasında belirtilen adli ve askerî teşkilat dışında kalan bütün devlet daire, müessese ve işletmelerini, özel işyerlerini, özel idare, belediye köy idareleriyle bunlara bağlı tekmil müesseseleri denetler, teftiş eder". (Burada, yargı kuruluşları ile Silahlı Kuvvetler'in Cumhurbaşkanlığı'na bağlı Devlet Denetleme Kurulu'nun denetleyemeyeceği kuruluşlar arasında da sayılmış olmasını hatırda tutmak yararlı olacaktır.) Ayrıca, 11. maddenin "Ç" bendinde, "Jandarma, polis, gümrük muhafaza ve diğer özel kolluk kuvvetlerinin..." diye devam eden cümlede jandarmanın ilk sırada zikredilmiş olması da, muhtemelen, ilgili düzenlemeyi yapanların zihinlerdeki bir hiyerarşiyi ifade etmektedir.
Zihinlerdeki vesayeti kırmak daha önemli
29.08.1996 tarih ve 4178 sayılı kanunun 1. maddesiyle (yani Erbakan-Çiller hükümeti döneminde) bu kanunun 11. maddesine eklenen bir fıkrayla, EMASYA Protokolü'ne zemin hazırlanmıştır. Buna göre, "Valiler, ilde çıkabilecek veya çıkan olayların, emrindeki kuvvetlerle önlenmesini mümkün görmedikleri veya önleyemedikleri; aldıkları tedbirlerin bu kuvvetlerle uygulanmasını mümkün görmedikleri veya uygulayamadıkları takdirde, diğer illerin kolluk kuvvetleriyle bu iş için tahsis edilen diğer kuvvetlerden yararlanmak amacıyla, İçişleri Bakanlığı'ndan ve gerekirse Jandarma Genel Komutanlığı'nın veya Kara Kuvvetleri Komutanlığı'nın sınır birlikleri dâhil olmak üzere en yakın kara, deniz ve hava birlik komutanlığından mümkün olan en hızlı vasıtalar ile müracaat ederek yardım isterler". Görüldüğü gibi vali, ilde çıkmış veya çıkması ihtimal dâhilinde olaylar için öncelikle kendi emrindeki kolluk kuvvetlerinden yararlanacak ama bu kuvvetlerin yetersiz kalacağı durumlarda diğer illerden yardım isteyecektir. Bu izin, İçişleri Bakanlığı'ndan alınacaktır. Ama bu da yetmezse, Silahlı Kuvvetler'den de yardım istenecektir. Ama "bu durumlarda ihtiyaç duyulan kuvvetlerin İçişleri Bakanlığı'ndan veya askerî birliklerden veya her iki makamdan talep edilmesi hususu, yardım talebinde bulunan vali tarafından takdir edilecektir". Üstelik "Valinin yaptığı yardım istemi geciktirilmeksizin yerine getirilir. Acil durumlarda bu istek sonradan yazılı şekle dönüştürülmek kaydıyla sözlü olarak yapılabilir".
Buraya kadar belirtilen hükümler, çerçeve hükümlerdir. Devamında, uygulamaya dönük hükümler yer almaktadır. Örneğin, "Askerî kuvvetin müstakilen görevlendirilmesi durumunda; verilen görev askerî kuvvet tarafından kendi komutanının sorumluluğu altında ve onun emir ve talimatlarına göre Türk Silahlı Kuvvetleri İç Hizmet Kanunu'nda belirtilen yetkiler ile kolluk kuvvetlerinin genel güvenliği sağlamada sahip olduğu yetkiler kullanılarak yerine getirilir" hükmü yer almaktadır. Burada vurgu yapılan İç Hizmet Kanunu'nun, öteden beri, askere darbe yapma yetkisini de içerdiği şeklinde yorumlanan hükümler içerdiği zaten bilinmektedir. Şu halde, bu düzenleme, hem sorumluluğu askerî kuvvetlere bırakmanın yolunu açmakta hem de zaten sorunlu bir kanuna referans vererek bu esnadaki hukuki çerçevenin ne olacağını belirlemektedir. Yine, "askerî birliğin belirli görevleri jandarma ya da polis ile birlikte yapması halinde komuta, sevk ve idare askerî birliklerin en kıdemli komutanı tarafından üstlenilir" şeklindeki düzenleme de, hiç kuşkusuz, askerî vesayetin izlerini taşımaktadır. Jandarma ve polis birlikte görev yapmak durumunda kalırsa, sivil bir memurun değil de askerî bir memurun bu işi deruhte etmesini öngörmektedir.
Aynı maddeye göre, "Birden fazla ili içine alan olaylarda ilgili valilerin isteği üzerine aynı veya farklı askerî birlik komutanlarından kuvvet tahsis edilmesi durumunda iller veya kuvvetler arasında işbirliği, koordinasyon, kuvvet kaydırması, emir-komuta ilişkileri ve gerekli görülen diğer hususlar yukarıda belirtilen hükümler çerçevesinde Genelkurmay Başkanlığı ile İçişleri Bakanlığı tarafından belirlenecek esaslara göre yürütülür". Burada belirtilen esaslar, herhalde, EMASYA Protokolü'yle belirlenmişti. Protokol yürürlükten kaldırıldığına göre bunun nasıl olacağı sorusu, biraz da güç dengelerine bağlıdır denilebilecektir.
Ayrı bir mesele de şu: "Bu fıkra uyarınca görevlendirilen askerî birlik mensupları hakkında bu görevlerin ifası sırasında işledikleri suçlardan dolayı tâbi oldukları kanun hükümlerine göre işlem yapılır." Oysa hepimiz biliyoruz ki, askerî yargı sistemi, bizim bildiğimiz manada bağımsız yargı sistemine uygun bir sistem değildir. Son referandumda buna yönelik bazı değişiklikler yapılmış olmasına rağmen henüz Batılı demokrasilerin standardında bir yargı sistemine erişildiğini söylemek mümkün gözükmemektedir.
Bir başka ilginç düzenleme de, "Yukarıda belirtilen hususlar nedeniyle doğan acil ve zaruri ihtiyaçları karşılamak amacıyla yapılacak harcamalar Bakanlar Kurulu'nca uygun görülecek fonlardan yapılacak aktarmalar ve İçişleri Bakanlığı bütçesine konulan ödenekten yapılır" denilmesidir. Öyle anlaşılıyor ki, bugüne kadar EMASYA Protokolü çerçevesinde yapılan harcamalar, askerî harcamalar içinde değerlendirilmemiştir.
